Terug naar de stamboom van den Brok
Aan deze tekst wordt momenteel gewerkt. De lange URL’s staan nog in de weg; zullen in een later stadium naar onder in een referentielijst verschuiven. Op het eind is de tekst gewoon niet af en daardoor misschien ook niet helemaal goed te volgen.
Het is niet duidelijk waar de familienaam Brock vandaan komt. Er zijn veel hypotheses, maar een sluitende verklaring is nog niet gevonden. De naam komt niet alleen in Nederland, maar ook in België, Denemarken, Duitsland, Engeland, Frankrijk, Zwitserland en andere landen in veel variaties voor. Deze variaties op Brock zullen natuurlijk wel niet allemaal eenzelfde etymologische oorsprong te hebben. Hieronder heb ik een paar meer of minder voorkomende variaties per land opgesomd. Sommige van de namen kwamen vroeger wel, maar komen nu niet meer voor.
Nederland: Broc, Brock, Brok, Brocks, Broks, Brocx, Brokx, Brokxs, Broxks, Brox, Brocken, Brocke, Brokken, Brokke, den Brok, de Brock, van den Brock, Brokking, Brockema, Broksma, Brokstra, Brokman, Brokmeier
België: Brock, Debrock
Denemarken: Brock
Duitsland: Brock, von Brock, Brockhaus, Brockmann, Brockmeier, Brockdorf, Bröcker
Engeland: Broc, Brock, Brok, de Broc, de Brok, de Broke, del Broc, del Brok, le Broc, atte Brok, atte Brook, Atbrook, Brook, Brooks
Frankrijk: Broc, Brock, Brocq, de Broc, Debrock, Debrocq, le Brocq, Lebrocq, de Broc de la Ville-au-Fourrier, du Broc, du Brocq, du Broc de Segange, Broc de la Tuvelière
Zwitserland: Brock, de Broc
We kunnen al deze varianten in groepen verdelen, waarbij ik meteen maar op wil wijzen dat ik een hobby naamkundige ben en deze indelingen naar eigen goeddunken en vooral niet gehinderd door ál te veel kennis van zaken heb opgesteld. De eerste drie groepen, de typen Brock, Brocks en Brocken zijn vooral van toepassing op de Brabantse Brock’s:
Groep 1. Stam BROCK zonder voor of achtervoegsels, pre- of suffixen: Broc, Brock, Brocq, Brok, Brook
Groep 2. Stam BROCK plus suffix -S: Brocks, Broks, Brocx, Brokx, Brokxs, Broxks, Brox, Brooks
Groep 3. Stam BROCK plus suffix -EN: Brocken, Brocke, Brokken, Brokke
Groep 4. Stam BROCK plus suffix -ER: Bröcker
Groep 5. Stam BROCK plus verschillende suffixen: Brokking, Brockema, Broksma, Brokstra, Brockmann, Brokman, Brockmeier, Brokmeier, Brockhaus, Brockdorf
Groep 6. Stam BROCK plus voorvoegsel DE: de Broc, de Brock, Debrock, Debrocq, de Brok, de Broke
Groep 7. Stam BROCK plus voorvoegsel LE: le Broc, le Brocq, Lebrocq
Groep 8. Stam BROCK plus voorvoegsel DEL: del Broc, del Brok
Groep 9. Stam BROCK plus voorvoegsel DU: du Broc, du Brocq
Groep 10. Stam BROCK plus voorvoegsel AT of ATTA: atte Brok, atte Broke, atte Brook, Atbrook
Groep 11: Stam BROCK plus verschillende voorvoegsels: den Brok, von Brock, van den Brok
Groep 12: Dubbele namen: Broc de la Tuvelière, de Broc de la Ville-au-Fourrier, du Broc de Segange
Laten we eerst eens kijken naar de mogelijke verklaringen voor het Brabantse Brock. Hierbij zullen slechts de groepen 1, 2 en 3, Brock, Brocks en Brocken de revue passeren.
Een patroniem van een hypothetische vóórnaam Brock?
Komt de achternaam Brock misschien van de vóórnaam Brock? Daarop zouden de varianten Brocks, Brokx, Brokx, en Broks kunnen wijzen in de zin van Brock-s-zoon of Brock-s-dochter. De achternaam zou daarmee een patroniem zijn net als Janssen, Peeters en Hendriks. Deze mogelijkheid word in het gerenommeerde namenboek van A.N.W. van der Planck (De herkomst van onze voornamen en de hiervan afgeleide achternamen; Bussum 1979, 332 blz.) geopperd:
Brock, patroniem van Broek/Broeke. Winkler is ervan overtuigd dat de [vóór]naam Broek/Bruco bestaan moet hebben. De herkomst van de naam is echter onduidelijk. Mogelijk door een metathesis van de -r uit een germ[aans] burg-, borg-, (=bescherming)
Met "metathesis van de -r" wordt hier bedoeld dat de -r en de -u in bijvoorbeeld de voornaam Burkhard van plaats wisselen en als Brukhard uitgesproken word, net zoals kinderen een wesp vaak een weps noemen, Geldrop van Geldorp komt en de Engelsen - abusievelijk - in de plaats van branden "to burn" zeggen en een ros een "horse" noemen (zie: http://nl.wikipedia.org/wiki/Metathese_(taalkunde)).
Genoemde Winkler argumenteerde in het hoofdstuk over Vlaamse familienamen van zijn boek "De Nederlandsche geslachtsnamen. In oorpsrong, geschiedenis en beteekenis" (verschenen te Haarlem in 1885 bij H.D. Tjeenk Willink) alsvolgt:
... Zoo ook Serbrock, van den mansvóórnaam Brokke afgeleid, die oudtijds zekerlik in de Nederlanden in gebruik geweest is, ofschoon hy my nooit voorkwam. Maar behalven uit den geslachtsnaam Serbrock blijkt my overtuigend dat een mansvóórnaam Brokke of Brok eertijds moet bestaan hebben, uit de geslachtsnamen Brockema en Broksma, Brox en Broks, zoo mede uit de plaatsnamen Broxeele (dat is Brok’s zele, Broks zaal of halle), een dorp in Fransch-Vlaanderen, en Brockum (Brokke-heim), een dorp by Lemförde in Hanover.
Ook het Meertens Instituut van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen in Amsterdam geeft in haar
(overigens voortreffelijke!) online raadpleegbare Nederlandse Familienamen Databank
http://www.meertens.knaw.nl/nfd/detail_naam.php?naam=Brok
(voor het laatst geraadpleegd op 1 april 2007) als mogelijk verklaring van de familienaam Brok:
Patroniem op basis van de voornaam Brok < Bruco, Bruchardus, Brokardus.
In haar eveneens online raadpleegbare Nederlandse Voornamen Databank
http://www.meertens.knaw.nl/voornamen/VNB/
komen deze voornamen echter niet voor. En ook in de door Kees Nieuwenhuijsen samengestelde lijst met
Nederlandse en Vlaamse voornamen van respektivelijk vóór 1150
(http://www.keesn.nl/names/index.html)
en van 1250 tot 1300 (http://www.keesn.nl/name13/index.html)
(beide pagina’s voor het laatst geraadpleegd op 1 april 2007) ontbreken alle mogelijke varianten op een
eventuele voornaam Brok. Wél komen voor: Burchard, Bargher, Burigric, Burgolf.
Het argument van Winkler (1885) dat de achternamen Brox en Broks er op wijzen dat er een voornaam Brok of Brokke bestaan moet hebben is niet steekhoudend. In Brabant zijn de achternamen Brocks, Brokx, Brox en Broks alle pas in de 18e en 19e eeuw ontstaan uit de ACHTER-naam Brock of Brok (die tot vroeg in de 14e eeuw in de vorm van Broc, Brock of Brocken als achternaam - en niet als voornaam - in Brabant veelvuldig voorkwam). De suffix -s moet in dit geval niet vertaald worden met "zoon van [iemand met de voornaam] Brock", maar als genitief-uitgang, als genitief verbuiging van de familienaam Brock. Precies zo is dit het geval bij familienamen als Hurks, Konings, Kuijpers, Megens, Raaymakers, Smits, Spanjers, Timmermans en Vugts, waarbij de stam waaraan de genitief -s werd toegevoegd, respektivelijk Hurk, Koning, Kuijper, Megen, Raaymaker, Smit, Spanjer, Timmerman en Vugt, in geen geval een voornaam was! Nog duidelijker is dit te zien aan achternamen als Janssens en Claessens, waarbij de -s aan de familie naam Janssen en Claessen is toegevoegd geworden. De genitief -s duidt in al deze gevallen op "eentje van [de familie van]" zekere Janssen, Claessen, van Vugt, van Megen, Brock" (nota bene: ook dochters heetten Janssens, Claessens, Vugts, Megens, Brocks etc. met de achternaam).
Ook de Noord-nederlandse varianten als Brockema en Broksma duiden niet per sé op een voornaam Brok. Denk bijvoorbeeld aan achternamen als Dijksma, Dijkema, Huizinga ...
De naamsvarianten Brocken, Brokken, Brocke en Brokke zijn overigens net als Brox en Broks genetief vormen van Brock, maar oudere . Bij zogenaamde sterke zelfstandige naamwoorden eindigt de genitief vorm op -s, maar bij zwakke zelfstandige naamwoorden op -en (dat is hier na te lezen: http://nl.wikipedia.org/wiki/Verbuiging_van_het_zelfstandig_naamwoord).
"Heer" en "graaf" zijn bijvoorbeeld zwakke zelfstandig naamwoorden en hebben als genitief-vorm "des Heren" en "des grafen". De achternaam Brock werd tot in de 17e eeuw in Brabant zwak verbogen en had dus als genitief-vorm Brocken. In de 18e en 19e eeuw werd Brock echter sterk verbogen en had als genitief-vorm Brocks. Hetzelfde zien we bijvoorbeeld bij de voornamen Aerdt, Geurt, Coen. Tot in de 17e eeuw was de genitief-vorm in Brabant meestal Aerden, Geurden, Coenen; daarna Aarts, Geurts, Koens.
Opmerking ingevoegd 25 december 2008:
van Loon (2006) schrijft over genitiefvorm bij patroniemen in Limburg: "In bronnen van vóór
1350 (b.v. de oudste registers van Oudenbiezen) zijn genitiefpatronen praktisch nog onbestaande.
Patroniemen uit die tijd vertonen steeds nog het achtervoegsel -sone (dat is blijven leven in
Hollandse en Zeeuwse namen op -sen) en konden daardoor niet erfelijk worden. Omstreeks 1350
verandert dat ingrijpend." De vorm Brock-sone of Broc-sone heb ik nog nergens gevonden.
[Ref: J. van Loon, 2006, Historisch-geografische schets van de Belgisch-Limburgse familienamen. Verschenen in:
Referaten gehouden op het zevende congres van de Vereniging voor Limburgse Dialect- en Naamkunde, samengesteld door J. Molemans,
http://www.dbnl.org/tekst/mole002refe02_01/mole002refe02_01_0003.htm]
Konklusie: Aangezien Brock als voornaam in het geheel niet voorkomt en dat de genitief vormen Brocks en Brocken niet per sé op het bestaan van een voornaam Brock moeten wijzen, acht ik het onwaarschijnlijk dat de naam Brock een patroniem is.
Heeft Brock te maken met "broek": laag liggend nat en drassig land?
Zou de naam Brock van een vorm van "broek" af te leiden kunnen zijn in de betekenis van broekland: laag liggend, veelal nat en drassig weideland? We kennen allemaal de veel voorkomende familienaam van den Broek die staat voor "afkomstig uit of wonende in het broek" (zie bijvoorbeeld http://www.meertens.knaw.nl/nfd/detail_naam.php?naam=Broek,%20van%20de%20/%20den%20/%20der (voor het laatst geraadpleegd 1 april 2007).
De idee dat de familienaam Brock op de een of andere manier met "broek" in de zin van laag liggend drassig weideland te maken zou kunnen hebben wordt in de Nederlandse Familienamen Databank van het Meertensinstituut voor de herkomst van de familienaam Brock - overigens zonder argumentatie - voor mogelijk gehouden: http://www.meertens.knaw.nl/nfd/detail_naam.php?naam=Brok (voor het laatst geraadpleegd op 1 april 2007). In de terminologie van het Meertens Instituut zou het in dit geval om een zogenaamde adresnaam gaan, net als bij namen als van den Heuvel, van der Heijden, van der Meer enz., maar zónder "van den" ervoor.
De achternaam Broek (dus zonder "van den" er voor) komt ook in Nederland voor. Voor de verspreiding gebaseerd op telefoonabonnees in 1993 zie hier: http://gaff.besite.be/~uhuru/names_nl/love.php?name=broek
In Brabant komt de familienaam Brock sinds de vroege 14e eeuw voor en wordt eigenlijk tot eind 17e eeuw alleen maar als Broc, Brock en Brocken geschreven (een hele enkele verwaarloosbare keer als Broek of Broeken - misschien fout gelezen - maar nooit met "van den" er voor). Adresnamen hadden in Brabant echter meestal de voorvoegsels "van de", "van der" of "van den", dus Brock in de zin van "broek" als adresnaam is als Brabantse naam wat vreemd. Waarom zou niet van den Brock of van Brock geschreven zijn?
Bij de oudste tot nu toe bekende vermeldingen van de naam Broc en Brock in Brabant in de 14e eeuw staat er overigens een paar maal een adres- of plaatsnaam áchter geschreven, bijvoorbeeld: "Aleydis, dochter van Woltheris Brocken van Hasedonc" (Het cijnsboek van de Hertog voor de Meijerij van ’s-Hertogenbosch van 1340, bewerkt door Martien van Asseldonk; http://users.bart.nl/~leenders/10000bu/helvoirt.htm), "Aleydis dochter van wijlen Woltherus Broc van Ghesel" (1337 augustus 14 - ’s-Hertogenbosch, OAG, THG http://www.regionaalarchieftilburg.nl/index.php?option=com_content&task=view&id=872&Itemid=483), "Joannes Broc van Bavel" (Het cijnsboek van de Hertog voor de Meijerij van ’s-Hertogenbosch van 1340, bewerkt door Martien van Asseldonk; http://users.bart.nl/~leenders/10000bu/tilburg.htm) en "Joannes genaamd Broc van Crumfort" (Het cijnsboek van de Hertog voor de Meijerij van ’s-Hertogenbosch van 1340, bewerkt door Martien van Asseldonk; http://users.bart.nl/~leenders/10000bu/vught.htm).
Wél van Hasedonc, van Ghesel, van Bavel en van Crumfort, maar NIET van Brocken of van Broc! Onwaarschijnlijk dat Brocken en Broc hier als adres of adresnaam werden ervaren.
We vinden trouwens in bovengenoemde boeken veel twijfelloze adresnamen en toponiemen terug en daarbij wordt vrijwel altijd het latijnse voorvoegsel "de" (van, van den of van der) gebruikt. Adresnamen zónder "de" vormen een grote uitzondering. Hier een aantal voorbeelden uit het cijnsboek met de gegevens van Helvoirt (http://users.bart.nl/~leenders/10000bu/helvoirt.htm):
- Elisabeth, weduwe van Heinricus van Baex
- Wolterus van Beke
- Woltherus van den Berg (de Monte)
- Joannes Stripe van den Bosch (de Buscho)
- heer (dominus) Godefridus van Brecht
- Joannes, zoon van Joannes van der Bruggen (de Ponte)
- Walterus van der Bruggen (de Ponte)
- Bac van Corvel
- Lysa Theodoricus van Cromvoert
- Willelmus van Diefhout
- Willelmus, zoon van Willelmus van Diefhout
- Woltherus van Duren
- Joannes van der Eiken (de Quercu)
- Goswinus, zoon van Henricus van Empel
- Arnoldus van Eyndoven
- Henricus, zoon van Theodoricus van Ghesel
- Joannes van Ghesel
- Didden, zoon van Lisa van Ghestel
- Ywanus van den Grave (de Gravia)
- Enghelbertus Rosekens van der Haesdonc
- Henricus van Haren
- heer (dominus) Willelmus van Haren
- Arnoldus, zoon van Hadewigis van der Heijden (de Merica)
- Elisabeth, weduwe van Henricus Comans van der Heijden (de Merica)
- Johannes van der Heijden (de Merica)
- Joannes van Helvoert
- Willelmus van den Hoek (de Angulo)
- Goswinus van Hoelst
- Nycholaus van der Hoeven (de Manso)
- Ennekinus van de Kerkhof (de Atrio)
- Zegerus, zoon van Hugonis van Lancdonc
- Enghelbertus van Loen
- Arnoldus van Lorevoert
- Henricus van Mierle
- Willelmus van Nuwelant
- Joannes van der Poorten (de Porta), zoon van Gherardus van der Poorten (de Porta) de Smid (Faber)
- Ludekinus van der Poorten (de Porta) van Hasedonc
- heer (dominus) Joannes van Risewijc
- Engh(elbertus) van de Ryt
- Johannes, genaamd van der Sidewyden
- Joannes van Stensel, die Koning (Rex), genoemd wordt
- Arnoldus, zoon van Joannes van der Straten
- Godefridus van der Straten
- Henricus van der Voert
- Arnoldus van Waderen
- Henricus, genaamd van de Woude
- Egidius, zoon van Ekerinus van Wcht [Vucht]
- Henricus van Wcht [Vucht]
- Margarita van Yper
- Petrus van Yper
Ook worden er genoeg broek lokaties genoemd, waaruit blijkt dat men toen "broek" als "broec" schreef en niet als "broc(k)", namelijk: Noertbroec, Oestbroec (lijst Helvoirt), Beerbroec, Beerbroech (lijst Tilburg), Kynbroec, Kyntbroec, Noortbroec, Noertbroec, Eelsbroec (lijst Oisterwijk), Bullebroec (lijst Vught), Saerbroec (lijst Bakel), Molenbroec, Theodoricus van Asbroec, Theodoricus van Aschbroec, Joannes van Broechusen (lijst Beers), Luxbroec, Joannes Elsbroec (lijst Deurne).
Ook komen volgende namen voor: Joannes, zoon van Wolterus van Broechoven (lijst Tilburg), Willelmus van den Hoek (de Angulo) van Noertbroec (lijst Oisterwijk),
We vinden in de 14e eeuw ook nog de volgende variant: Joannes Brocke de Snijder (Sartor) (Het cijnsboek van de Hertog voor de Meijerij van ’s-Hertogenbosch van 1340, bewerkt door Martien van Asseldonk; http://users.bart.nl/~leenders/10000bu/tilburg.htm).
In de omgeving van Hengelo (Delden, Borne; provincie Overijssel) komt in de 17e eeuw echter de familienaam van den Brock, van den Brok, ten Brock, ten Brok voor. In de 18e eeuw verdwijnen de voorvoegsels en wordt Brok of Brock geschreven ( http://stamboom.fam-maartens.com/ksgenealogy_brok.htm). Hier, in Overijssel, ligt het natuurlijk wél voor de hand dat het om een adresnaam gaat, ookal is het nog niet gezegd, dat het "brock" hier met broek te maken heeft.
In Duitsland komt de familienaam Brock veel voor en de Duitse naamkundigen zijn het er over eens dat het daarbij
óf om een adresnaam (Wohnstättenname), óf om een toponiem (Herkunftsname) gaat:
In het familienamen boek van Duden (Duden - Familiennamen - Herkunft und Bedeutung. 2., völlig neu bearbeitete Auflage,
Mannheim, Leipzig, Wien, Zürich: Dudenverlag 2006.) staat bij Brock(e):
- Wohnstättennamen zu mittelniederdeutsch brook "Bruch, eine tief liegende, von Wasser durchbrochene, mit Gehölz bestandene Ebene".
- Herkunftsnamen zu den mehrfach in Nordwestdeutschland vorkommenden Ortsnamen Broch, Brock.
In Duitsland, in de buurt van de stad Münster, liggen inderdaad een stuk of wat gehuchtjes of dorpjes met de naam Brock en de auteurs van het Duden Familienamen boek suggereren dus dat de familienaam Brock ook zou kunnen staan voor "iemand die uit het gehuchtje Brock komt", net zoals in Brabant de toponiemen van Boekel, van Erp, van Schaijk, van Uden, van Vught, etc. Daarbij moet worden opgemerkt dat het in Duitsland ongebruikelijk is om in zo’n geval het voorvoegsel "van" voor de dorps-, stads- of adresnaam te zetten. De Duitse equivalenten van namen als van den Heuvel, van der Heijden, van Hout, van der Meer zijn: Hövel, Heide, Holz, Moor (dus zonder "van"); de equivalent van van den Broek zou in Duitsland dus Brock kunnen zijn.
Konklusie: Ofschoon de familienaam Broc(k) natuurlijk in princiepe best iets met broek in de zin van laag liggend drassig weiland te maken zou kunnen hebben lijkt het onwaarschijnijk dat de familienaam in Brabant, in ieder geval terug tot vroeg in de 14de eeuw, een adresnaam als van den Broek, van den Heuvel, van der Heijden was.
Afbeelding 1 (a) Jacop Broc, Scild[er], en (b) Pieter Broc, Scild[er]. Beide "schilders"
vermeld in de memorielijst van Brugse schilders (of "beeldemakers") die waarschijnlijk omstreeks 1490
is opgeschreven geworden. Jacop en Pieter Broc zijn waarschijnlijk tussen 1450 en 1490 overleden en waren toen zij
overleden lid van het Brugse ambacht van de beeldenmakers en zadelmakers. Bron:
http://www.historischebronnenbrugge.be/index.php?option=content&task=view&id=5&Itemid=29
(geraadpleegd 16 juni 2008).
